Peter Venmans

Dit is Venmans’ derde boek over een onderbelicht aspect van het mens-zijn. Eerder zoomde hij al in op Thymos (het vitale) en op Amor Mundi (het gericht zijn op anderen en de wereld). Nu is discretie aan de beurt. In onze hectische, geglobaliseerde wereld die geregeerd wordt door de sociale media is die oude deugd een taboe geworden, want ‘sharing is caring’ (naar Dave Eggers, The Circle). En al lijkt die ‘expositiesamenleving’ stilaan over zijn hoogtepunt heen (te oordelen naar de privacy-vrees die alom opduikt), de waarschuwing tegen de excessen ervan is zeker nog op zijn plaats.
Zoals in zijn vroegere werken exploreert Venmans de herkomst van het begrip discretie, de verschillende, verschuivende betekenissen ervan, om zoals gebruikelijk te eindigen met een pleidooi voor een hernieuwde beleven van deze deugd. Voor de auteur moet dat een vorm van levenskunst zijn die oordeelsvermogen én terughoudendheid combineert. Een kwestie van gezond verstand, zou je kunnen stellen, maar het is goed dat iemand het nog eens aan de orde stelt.
Alleen, het viel me op dat Venmans nogal gemakkelijk zijn oudere werk recycleert: herhaaldelijk duiken vroegere stokpaardjes en filosofische idolen (Hannah Arendt ondermeer) weer op, zodat wie vertrouwd is met zijn vroegere boeken de originaliteit een beetje verloren gaat. Ook zijn aanpak, een grondige encyclopedische en etymologische analyse, maakt de lectuur wat zwaar op de hand, ik miste wat 'brille' in dit boek. Wat niet wegneemt dat deze auteur pertinente kwesties blijft aankaarten, en het dus de moeite blijft hem te lezen.… (mer)

Dit is één van de eerste boekjes van Peter Venmans, Vlaams filosoof: een handige inleiding tot het Britse utilitarisme en het Amerikaanse pragmatisme (vandaar de titel: de zin van nut). Venmans schetst met een vlotte pen de historiek en het denken van utilitaristen als Jeremy Bentham (begin 19de eeuw), J.S. Mill (midden 19de eeuw) en 20ste eeuwse navolgers, en van pragmatisten zoals William James (eind 19de eeuw), John Dewey (begin 20ste eeuw) en Richard Rorty (eind 20ste eeuw).
Vooral de utilitaristen hebben het in de loop der tijden zwaar moeten ontgelden; ze worden verantwoordelijk gesteld voor het enge rendementsdenken dat de Westerse moderniteit is gaan kenmerken. Venmans geeft toe dat die ontsporing zeker niet van tafel te vegen is. Maar hij neemt het toch op voor de utilitaristen, zeker diegenen die het ‘nutsbegrip’ uitdrukkelijk verbonden hebben met individuele en algemeen belang, zoals J.S. Mill (over Rorty is hij iets minder enthousiast).
De pragmatici vallen nog iets meer in zijn smaak. Vooral het links-liberale engagement van een John Dewey kan bij Venmans op veel enthousiasme rekenen.
Uiteindelijk is dit boek een apologie voor de combinatie van beide stromingen: “zo gezien is de utilitair-pragmatische beweging een grandioze poging, een van de meest grandioze die we kennen, om het geluk van het tegelijk kwetsbare en waarde scheppende individu centraal te stellen en dit tegen alle pogingen tot bevoogding in. Utilitaristen en pragmatistenkomen op voor de morele autonomie van het individu zonder dat zij het algemeen belang uit het oog verliezen. Ze koppelen rechtvaardigheid aan vrijheid, combineren aandacht voor de behoeftigheid met oog voor de ontwikkeling van ieders persoonlijkheid, zijn gericht op handelen maar steeds gekoppeld aan realiteitszin en filosofische reflectie.”
Als niet-filosofisch geschoolde kan ik de stellingen van Venmans niet echt beoordelen. Ik weet dus niet of zijn apologie echt wel grond raakt. Het is een beetje als de vraag of Marx schuld heeft aan de ontsporing van het communisme in zijn stalinistische, maoïstische en Pol Pot-variant. Wat ik wel vaststel is dat Venmans in zijn slothoofdstuk een bevlogen pleidooi houdt voor een ‘verruimd pragmatisme’, dat ik alleen maar kan bijtreden: een pragmatisme dat in dienst staat van geluk, het goede, gelukkige leven, via een combinatie gezond verstand, democratie en filosofische reflectie. Helaas eindigt daar het boek, net als het interessant begint te worden. Een goede introductie dus, die doet nadenken, maar niet echt tot een volwaardig einde wordt gebracht.… (mer)

Peter Venmans specialiseert zich in thema’s die in de filosofie ondergewaardeerd zijn gebleven. Zijn vorige boek “Thymos” was een verrassende ontdekkingstocht naar het strijdvaardige, passionele, moedige, soms wat overmoedige element in de menselijke ziel. In dit boek focust Venmans op de “Amor Mundi”, de liefde voor de wereld, het met een open geest in de wereld staan en voluit de interactie met andere mensen aangaan. Een ondergewaardeerd gegeven in de filosofie, zo blijkt toch uit zijn betoog, want de grote denkers hebben in het verleden blijkbaar vooral ingezoomd op de mens als individu, veel minder op de mens als sociaal wezen. Venmans maakt er geen geheim van dat een herwaardering van dat andere aspect nodig is, meer nog, dat een betekenisvol leven pas kan door in de wereld te staan en volop de interactie met andere personen aan te gaan. Dat kunnen we alleen maar beamen. Tegelijk maakt hij duidelijk dat dit geen eenvoudige zaak is en dat zeker in onze westerse cultuur het individu, met zijn “amor sui” voortdurend alle aandacht opeist, zich laaft aan hedonisme, consumentisme en materialisme en daar via ideologieën als het liberalisme ook alle ruimte voor krijgt. Gelukkig trapt Venmans niet in de val om die ene kant, ons warm gekoesterd individualisme, op te geven ten voordele van de andere, sociale kant; we hebben beide nodig.
Dit is een boeiend boek over een erg interessant en actueel onderwerp, en Venmans gaat gelukkig heel voorzichtig te werk, in grote omtrekkende bewegingen verlegt hij telkens de focus, verkent hij als een scout het brede veld van zijn onderwerp, neemt hij stelling in en is vervolgens ook niet te beroerd om even verderop die weer bijsturen. Die “omtrekkende” aanpak is zijn handelsmerk; hij is geen filosoof van de grote uitroepen en dat siert hem.
Toch vind ik dit boek minder geslaagd dan zijn vorige. En dat heeft te maken met de ambigue manier waarmee hij de term “amor mundi” opvoert: de ene keer slaat die op de relatie met de wereld als zodanig, de wereldse zaken, het sociale maar dan in zijn anonieme (of collectieve) vorm, de andere keer slaat die op de relatie met de ander (zoals de ondertitel aangeeft), met personen, het sociale met een persoonlijk gelaat (in de Levinas-betekenis). Amor mundi heeft uiteraard met beide te maken, maar naar mijn aanvoelen is er een wezenlijk verschil tussen de twee, en wordt dat door het ambigue gebruik van Venmans verdoezeld. Bij het lezen bekroop mij dan ook regelmatig het gevoel dat dit een nog “onrijp” boek was, dat verdere uitklaring behoeft. In elk geval een mooie uitdaging!… (mer)

In onze cultuur zijn we het onbewust gewoon om de mens als een duaal wezen te zien: met hogere redelijke vermogens en lagere passionele driften; dat dualisme heeft diepe wortels, maar is vooral versterkt door het christendom en door Descartes zelfs in het wetenschappelijke denken verankerd. Filosoof Peter Venmans toont overtuigend aan dat er naast dit reductionisme bij vele grote denkers ook een derde aspect van de menselijke ziel werd onderkend, de thymos. Dat begrip is heel rekbaar maar in essentie staat het voor het vitalisme, de geestdrift, het uitkomen voor jezelf en dat waar je voor staat, het streven naar het verhevene. Dit boekje is een korte literatuurstudie van hoe verschillende grote filosofen die thymotische geest benaderen. Vrij expliciet hoor je Venmans ervoor pleiten om die thymos weer ernstig te nemen, omdat ze veel goeds tot stand brengt, maar tegelijk worstelt hij met de vraag hoe de erg negatieve kant van de thymos (agressiviteit, wreedheid) beteugeld kan worden, een bezorgdheid waarvoor hij vooral op Richard Rorty steunt. Sluitende antwoorden moet je van dit boekje niet verwachten, maar zijn betoog bleef wel boeiend tot op het eind.… (mer)