Vorig jaar liep ik op een Veluwewandeling langs het Kröller-Müller Museum, het beroemde museum voor moderne en hedendaagse kunst. Het ontbrak toen aan de tijd om het museum te bezoeken maar dat staat zeker nog eens te gebeuren. Ter voorbereiding is De eeuwigheid verzameld van Eva Rovers een prima boek om te lezen. Het is de biografie van Helene Kröller-Müller (1869-1939), de onvermoeibare verzamelaarster en aanjaagster van een nog te bouwen museum om haar nalatenschap in te huisvesten.

Rovers kreeg de beschikking over een kist met 3400 brieven van Helene (vergeeft u mij de voornaam, het schrijft wat makkelijker weg) en ze heeft wat mij betreft een uiterst leesbare biografie geschreven die mij erg enthousiast maakt om het museum te gaan bezoeken, net als het nabij gelegen jachthuis Sint Hubertus. Dit heeft het echtpaar Kröller-Müller door architect Berlage laten bouwen en het was hun laatste woning.

Als we even teruggaan in de tijd zien we dat Helene van Duitse komaf is. Haar ouders waren niet bovenmatig cultureel geïnteresseerd maar de stand bracht enig onderleg met zich mee. Na haar huwelijk met de Nederlandse Anton verhuisde ze naar Nederland maar haar Duitse komaf zou altijd belangrijk blijven. Anton runde de Rotterdamse vestiging van het cargadoorsbedrijf Wm. H. Müller & Co en het bedrijf maakte enorme winsten dus er waren in ruime mate fondsen aanwezig.

Helene was met kunst in aanraking gekomen door het bijwonen van de kunstbeschouwingen van kunstcriticus en -pedagoog H.P. Bremmer. Hij had een voorliefde voor de werken van Van Gogh en hij ging Helene adviseren toen zij kunst ging aanschaffen. Van Gogh zou daarbij de kern van de verzameling worden.

Geld speelt vooralsnog geen rol en Helene kan aankopen wat ze wil. Ze kopen ook land op de Veluwe met een hofstede Huize Harskamp en wat pachtboerderijen. Jagen met prins Hendrik is al niet vreemd meer en langzamerhand rijpt er een plan om een museum te bouwen voor de collectie kunst die inmiddels is aangeschaft. De collectie was echter nog niet voltooid en Bremmer diende nog altijd van advies;

Met Bremmer overlegde ze over de toekomst van haar verzameling, die vanaf nu toegerust moest worden om een hoger doel te dienen. Als ze haar collectie wilde schenken aan de Nederlandse staat en deze dus een meerwaarde moest vormen op wat het land al aan kunstschatten rijk was, dan moest ze zich volgens haar adviseur richten op spirituele – lees: moderne – kunst…Ook gaf hij haar in overweging om zich vooral op buitenlandse kunstenaars te richten, omdat deze in Nederlandse musea nauwelijks te zien waren.

Goede tips, de internationale moderne kunst was een uitstekende niche. Helene wordt vennoot in het bedrijf van haar man en het echtpaar weet de beroemde architect Berlage aan het bedrijf te verbinden. Hij zal het jachthuis Sint Hubertus op de Veluwe voor hen ontwerpen, een totaalkunstwerk. Niet alleen het gebouw, ook de totale inrichting komt voor zijn rekening. Het is de bedoeling dat hij uiteindelijk een museum gaat ontwerpen, maar daar komt het niet van.

De Eerste Wereldoorlog helpt ook niet mee. Helene reist naar Luik en gaat gewonde Duitse (en ook gewonde Engelse) soldaten helpen. Ze voelt zich nog steeds verbonden met haar vaderland. Tussen Helene en Berlage ontstaan spanningen en Berlage houdt het voor gezien als hij een opdracht krijgt om het Haags Gemeentemuseum te ontwerpen. Het wordt uit de biografie duidelijk dat Helene geen makkelijke tante is. Er is gedoe met haar favoriete schilder Bart van der Leck, met de beeldhouwer Mendes da Costa en met de latere architect die het museum moet bouwen Henry van de Velde.

Aan al het moois komt een eind en het zo succesvolle bedrijf van het echtpaar komt in zwaar weer terecht. Omdat beiden hoofdelijk aansprakelijk zijn met hun eigen vermogen komt het te bouwen museum en zelfs de collectie in gevaar. Daar worden vervolgens allerlei constructies voor bedacht om vooral de collectie bij elkaar te houden.

De aanloop naar de Tweede Wereldoorlog zorgt nog wel voor wat gefronste wenkbrauwen. Helene heeft toch sympathie voor het nationaal-socialisme en houdt de ontwikkelingen in haar geboorteland nauwlettend bij. Toch plaatst Rovers dit goed in perspectief. Helene informeert zich wel maar overziet waarschijnlijk het geheel ook niet, omdat een groot deel van haar collectie later door de nazi’s zal worden aangemerkt als Entartete Kunst. Het zal haar goedkeuring zeker niet hebben gekregen.

Helene overleed voor de oorlog uitbrak. Haar vertrouwenspersoon Sam van Deventer loodste haar erfenis redelijk ongeschonden de oorlog door (ook wel weer door zijn Duitse connecties). Haar gedroomde museum kwam er niet, het werd een tijdelijk museum waar ze overigens tevreden mee was. Dat museum is uitgebreid en daar ben ik dus langs gelopen. Rovers eindigt dan ook met de conclusie;

Het visioen van een majestueus museum, een kathedraal voor kunst, is op de Veluwe nooit verwezenlijkt. Desondanks bleek het bescheiden overgangsmuseum zeer wel bestand tegen de stormen van de tijd…Tot op de dag van vandaag is het museum dan ook een herinnering aan het belang van particuliere verzamelaars…Helene was een buitengewoon vermogend exponent van deze groep. Toch onderscheidde zij zich niet alleen door haar koopkracht. Door haar verzameling vanaf 1913 bijna onafgebroken tentoon te stellen, deze regelmatig aan binnen- en buitenlandse musea uit te lenen en de openbaarheid te garanderen met de oprichting van het museum in 1938, bereikte zij een ongekend groot en divers publiek. Haar monument van cultuur mocht dan een nauwelijks verholen eerbetoon aan zichzelf zijn, Helene Kröller-Müller gaf met dat monument de moderne kunst voorgoed een plaats in de Nederlandse museumwereld.

Dan heb je dus echt verzameld voor de eeuwigheid en een heel grote bijdrage geleverd aan het nationaal cultureel erfgoed. Ik ga snel een bezoek aan het museum plannen. ( )

Een goede biographie, van Helene Kröller-Müller met nadruk op haar verzameling van schilderijen. Het boek is goed geschreven, en leest erg prettig. Er blijven diverse zaken liggen die ook verder hadden kunnen worden uitgewerkt. Van een deel geeft de schrijver aan dat het nog zou moeten gebeuren, maar naar mijn idee liggen er nog veel meer mogelijkheden om een kroniek te maken van het begin van de twintigste eeuw. ( )

Een lijvige biografie die leest als een roman. Elk hoofdstuk is opnieuw interessant, soms spannend en in ieder geval boeiend. Je moet er de tijd voor nemen (ik las het voor een groot deel in mijn vakantie) en dan ben je een stuk wijzer geworden. Knap dat, naast de levensbeschrijving van Helene Kröller-Müller, een bijzonder tijdsbeeld geschetst wordt van de eerste helft van de vorige eeuw. Uiteraard vormt kunst en verzamelen de hoofdmoot van het boek. Tijdens het lezen van dit boek bracht ik een bezoek aan het Kröller-Müllermuseum en de Hoge Veluwe. ( )

In deze lijvige biografie van Helene Kröller-Müller schetst Eva Rovers een op vele honderden brieven gebasseerd beeld van het leven van deze vrouw, die zich tot het einde van haar leven Duits bleef voelen. Teleurgesteld in haar vier kinderen stort ze zich, na een zware operatie, op het verwezenlijken van een voor haar heilig doel, namelijk het bijeen brengen van een kunstverzameling. Later groeit dit uit tot een park met museum en jachthuis, dat we tegenwoorig kennen als het Nationale Park De Hoge Veluwe. ( )